काठमाडौँ । युक्रेन कुनै समय युरोपमा व्यावसायिक सरोगेसीका लागि सबैभन्दा रुचाइएको गन्तव्य थियो । तर रुसले युक्रेनमा आक्रमण गरेपछि युक्रेनमा सरोगेसी मार्फत जन्माउने बालबालिकाको संख्या ९० प्रतिशतले घटेको छ । त्यसैले अहिले सन्तान जन्माउन चाहने जोडी युक्रेनको सट्टा जर्जियातिर लागेका छन् । जसका कारण जर्जियामा सरोगेसीको मूल्यमा भारी वृद्धि भइरहेको छ । तर यसका कारण महिलामाथि दबाब पर्ने डर पनि बढ्दै गएको छ, किनभने सरोगेसीका लागि धेरै विदेशी महिला पनि भर्ना भइरहेका छन् ।

३७ वर्षीया एलिना (नाम परिवर्तन गरिएको) भन्छिन्, ‘पैसाको समस्या नभएको भए मैले यो काम जर्जियाको एउटा सरोगेसी एजेन्सीसँग गरेको थिइनँ । बदलामा, एलिनाले उनको गर्भावस्थामा प्रत्येक महिना ५०० डलर पाउनेछन् । साथै, बच्चाको जन्म पछि, तिनीहरूलाई एकमुष्ट १५ हजार डलर रकम दिइनेछ । एलिना भन्छिन्, ‘म एक्लै सन्तान जन्माउन नसक्ने परिवारलाई सहयोग गर्न चाहन्छु । आफ्नै सन्तान जन्माउन नसकेका धेरै परिवार टुक्रिएको मैले देखेको छु ।' तर, एलिना पनि थप्छिन्, 'तर, सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा मलाई पैसा चाहिन्छ । म आफ्नो परिवारको लागि राम्रो गर्न चाहन्छु । म आफ्नो र मेरा बच्चाहरूको लागि बलियो हुनुपर्छ ।' सरोगेसी प्रक्रियाको क्रममा, ल्याबमा इच्छुक जोडीहरूको अण्डा र शुक्रकीट मिसाएर भ्रूण सिर्जना गरिन्छ । यसलाई टेस्ट ट्यूब पनि भनिन्छ । त्यसपछि यो भ्रूण एक सरोगेट आमाको कोखमा प्रत्यारोपण गरिन्छ, अर्थात् एक महिला जसले बच्चा जन्माउनको लागि आफ्नो गर्भ भाडामा दिएकी छिन् । सरोगेसी वा सरोगेसीको व्यवसाय विश्वभर करोडौं डलरको छ । जर्जियाको सरोगेसी एजेन्सीले एलिनालाई उनको जन्मस्थान कजाकिस्तानबाट भर्ती गरेको थियो । जहाँ एलिनाले दुई सन्तानलाई एक्लै हुर्काइराहेकी थिइन् । एलिनाले कपडा पसलमा काम गरेर कमाएको भन्दा तीन गुणा बढी पैसा गर्भ भाडामा वा सरोगेसी मार्फत कमाउने छिन् । उनी भन्छिन्, 'मलाई आफ्ना छोराछोरीबाहेक अरू कसैको वास्ता छैन ।' हाल उनी आफ्नो गर्भमा दम्पतीको भ्रूण प्रत्यारोपण गर्न जर्जियाको राजधानी टिबिलिसी जाने पर्खाइमा छिन् । उनले यो कामका लागि आफूलाई तयार पारेको र आफ्नो सहयोगी कोहि नभएको बताएकी छन् ।

माग द्रुत गतिमा बढ्यो

जर्जियाले अब युक्रेनलाई युरोपमा सरोगेसी व्यवसायमा धेरै पछाडि छोडेको छ, तर जर्जियाको जनसंख्या युक्रेनको दशांश मात्र छ । यस्तो अवस्थामा यहाँका सरोगेसी एजेन्सीहरूले मध्य एसियाभरबाट एलिनाजस्ता महिलालाई भर्ती गरिरहेका छन् । सरोगेसी व्यवसायमा ठुलो रकम लाग्ने भएकाले महिलालाई गर्भ भाडामा दिन दबाब दिने आशंका पनि बढेको छ । यो दबाबले यस उद्योगसँग सम्बन्धित व्यक्तिहरू पनि चिन्तित छन् ।

बोलाशक नामक सरोगेसी एजेन्सी चलाउने दमिरा बेबेर्गेनोभा भन्छिन्, 'हेर्नुहोस्, आफ्नो कोखबाट अर्काको बच्चा जन्माउनुमा व्यावहारिक रूपमा कुनै फाइदा छैन । हाम्रा केटीहरूले आफूहरूलाई बाध्य पारिएको महसुस गर्छन् ।' दमिरा भन्छिन्, 'सरोगेट आमा बन्ने कुनै पनि महिलाले आफ्नो सही दिमागमा यो गर्दैनन् । आर्थिक बाध्यताका कारण उनी यो काम गर्छन । प्रायः सबै केटीहरूले आफ्नो भविष्य सुरक्षित गर्नका लागि मात्रै अरूको सन्तान जन्माउने गर्छन् ।' दमिराको एजेन्सीले टिकटक र इन्स्टाग्राममा विज्ञापनहरू मार्फत २० देखि ३४ वर्षसम्मका महिलाहरूलाई जोड्छ । सरोगेसीको माग बढेको कारण, दामिराले सम्भावित सरोगेट आमाहरूलाई भेट्नका लागि प्रायः कजाकस्तानमा उडान भर्नुपर्छ, जहाँ उनको तीन कार्यालयहरू छन् । यस्ता महिलाको खोजीमा कयौंपटक चीन पनि जानुपर्ने हुन्छ ।

दमिरा कजाकिस्तानमा जीवनयापनको लागत बढेको र धेरै महिलाहरू दोस्रो र तेस्रो पटक सरोगेट आमा बन्न तयार भएको बताउछिन । दमिरा भन्छिन्, ‘आजकाल शिक्षक र जुनियर डाक्टरहरू पनि सरोगेसीका लागि हामीसँग जोडिनु दुःखद् कुरा हो । किनभने उसले आफ्नो चिकित्सा प्रशिक्षण खर्च गर्न सक्दैन, र यो मेरो लागि गर्वको कुरा होइन ।' दमिरा भन्छिन्, 'मलाई यी केटीहरूको लागि दु:ख लाग्छ । मलाई लाग्दैन कि पैसाले अरू कसैको बच्चाको आमा भएर बोक्ने भावनात्मक बोझको लागि क्षतिपूर्ति गर्न सक्छ । हामी उनीहरुलाई मनोवैज्ञानिक सहयोग पनि प्रदान गर्छौं । धेरै सरोगेसी एजेन्सीहरूले यो गर्दैनन् । तैपनि, आमा बन्न शरीर प्रयोग हुन्छ । यो कमाउने सजिलो तरिका होइन । यो धेरै कडा परिश्रम हो । प्रश्न उठ्छ, यदि त्यसो हो भने दमिराले किन सरोगेसीलाई बढावा दिइरहेकी छन् ? त्यसबाट किन नाफा कमाउने ? यसको जवाफमा दमिरा भन्छिन्, ‘यसको माग बढ्दै गएपछि यो काम गरिरहेको छु । यो व्यवसायलाई कानुनी बनाउनुपर्छ र पारदर्शिता ल्याउनुपर्छ, जसबाट सबैले लाभ लिन सक्छन् । दमिरा यसअघि कानुनका प्राध्यापक भइसकेकी छिन् । त्यसैले यो व्यवसायमा आवद्ध सबैले यथासम्भव कानुनी संरक्षण पाउनुपर्ने उनको भनाइ छ । धेरै नराम्रो परिस्थितिबाट गुज्रिएका यस्ता धेरै महिलाले आफूलाई सम्पर्क गरेको दमिराको दाबी छ ।

सामाजिक डर

तर, हामीले भेटेका कुनै पनि महिलाले आफूलाई पीडित ठानेनन् । सरोगेट आमा बनेका धेरै महिलाहरूले यस कामबाट आफू र आफ्ना छोराछोरीको जीवन राम्रो बनाउँदै आएकोमा गर्व गरे । यी महिलाहरूले पनि आफ्नो देशमा सरोगेसीसँग जोडिएको कलंकप्रति असन्तुष्टि व्यक्त गरे । सबिनाको गर्भमा हुर्केको सात महिनाको केटा (यो उनको वास्तविक नाम होइन) उनको पाँचौं बच्चा हो । अर्काको बच्चालाई गर्भमा बोकेको यो तेस्रो पटक हो । उनले जर्जियाको राजधानी टिबिलिसीमा रहेको आफ्नो अपार्टमेन्टमा बोलाइन् । यो अपार्टमेन्ट उनको सरोगेसी एजेन्सीले उनलाई उपलब्ध गराएको हो । उनी यस अपार्टमेन्टको बैठक कोठा, भान्छा र बाथरूम उनी जस्तै अन्य पाँच गर्भवती महिलाहरूसँग साझा गर्छिन् । सरोगेसीका सर्तहरू अनुसार, तिनीहरू सबैले आफ्नो गर्भावस्थाको अन्तिम तीन महिना वा त्योभन्दा बढी समय जर्जियामा बिताउनु पर्छ ।

सबिनाको फ्ल्याट खुला र उज्यालोले भरिएको छ । यसमा अग्लो छत र काकेसस पहाडहरू हेरेर एउटा बालकनी छ । सबिना कजाकिस्तानको बल्खास तालको किनारमा अवस्थित एउटा सानो सहरकी बासिन्दा हुन् । १५ वर्षको उमेरमा उनको विवाह भयो । जर्जियामा बस्दा आफ्नै देशमा बसेको भए आफूले भोग्नु पर्ने आलोचनाबाट मुक्त भएको उनी बताउँछिन् ।

सबिना भन्छिन्, ‘मानिसहरूको मानसिकता यस्तो छ कि उनीहरू सरोगेसीलाई प्रमोट गर्दैनन् । मानिसहरूले ममाथि औंला उठाउनेछन् र मलाई बच्चा बेचेको आरोप लगाउनेछन् । मैले आफ्नो सहरका मानिसहरूलाई केही नभन्ने निर्णय गरेको छु, नत्र म घर फर्किएपछि समाजबाट निकालिनेछु ।' सबिना भन्छिन्, ‘मुस्लिम भएकाले मैले कुनै अपराध गरिरहेकी थिएँ भनेर आफैलाई सोधेँ । मैले सरोगेसीको बारेमा धेरै पढेको छु र इन्टरनेटमा यसको बारेमा अनुसन्धान पनि गरेको छु । मलाई लाग्छ कि बच्चा हुनु एक इनामदायी कार्य हो । किनकि म कसैलाई जीवन दिँदै छु र ती मानिसहरूको भलाइ गर्दैछु जसले आफ्नै बच्चा जन्माउन सक्दैनन् ।' सबिनाले भनिन्, ‘म यो काम सित्तैमा गर्दिनँ । मेरा छोराछोरी पढिरहेका छन् । मैले तिनीहरूलाई खुवाउनु पर्छ । मेरो जेठो छोरा अबको केही वर्षमा कलेज जाँदैछ । कजाकस्तानमा, मैले सरोगेसीबाट जति पैसा कमाउन सक्छु त्यसको दोब्बर समय लाग्छ ।'

कानूनी प्रतिबन्धहरू

सरोगेसीको विवादका कारण जर्जियाका दुवै राजनीतिक दलले यसको आलोचना गर्दै आएका छन् । जर्जियाका उदारवादी राजनीतिज्ञ र नारीवादी संगठनहरूले कडा चिकित्सा नियमहरू र महिलाहरूलाई शोषणबाट जोगाउन ठोस उपायहरूको लागि आह्वान गर्दै आएका छन् । उही समयमा, जुलाई २०२३ मा, इराक्ली गरिबाश्भिली, जो त्यतिबेला जर्जियाका प्रधानमन्त्री थिए र देशको कन्जरभेटिभ ड्रीम पार्टीका नेता थिए, उनले आफ्नो देशमा विदेशी नागरिकहरूको लागि सरोगेसी प्रतिबन्ध लगाउने घोषणा गरे। गरिबासभिलीले भने कि यी विदेशी नागरिकहरूले 'यस सम्पूर्ण मुद्दालाई व्यवसायमा परिणत गरिरहेका छन्' र 'धेरै विज्ञापन' दिइइरहेका छन् । जर्जियाको सरकारले बारम्बार नीतिहरू लागू गरेको छ र एलजीबीटी विरोधीको रूपमा चित्रण गरिएको कथनहरू बनाएको छ । त्यहाँको सरकारले पनि समलिङ्गी विवाह गर्नेहरूले जर्जियामा जन्मिएका बच्चाहरू लैजाने चिन्ता व्यक्त गरेको छ । तर, सरोगेसी एजेन्सीहरूले कडा वकालत गरेपछि, यसलाई प्रतिबन्ध लगाउने कानून संसदमा अड्किएको छ र अब जर्जियामा चुनाव हुन लागेको छ । एलिना जस्ता धेरै एकल आमाहरूले आफ्नो गर्भ भाडामा दिएर पैसा कमाउने मौका पाउने आशा राख्छन् । एलिना भन्छिन्, 'म यो कार्यक्रम छिट्टै सुरु गर्न चाहन्छु, ताकि जतिसक्दो चाँडो अन्त्य होस् ।'-बिबिसी